قوانین و ضوابط طراحی نما در ایران نقش اساسی در شکل‌گیری چهره شهری و هویت بصری محیط‌های ما دارند. با توجه به اهمیت فزاینده زیبایی¬شناسی و هویت¬بخشی به فضاهای شهری، مقررات مربوط به طراحی نما به عنوان بخش جدایی‌ناپذیر از فرآیند شهرسازی و معماری توسعه یافته‌اند. این ضوابط و قوانین که هم با نیازهای بصری و هم با اصول فنی سازگار هستند، به منظور بهبود کیفیت بصری شهرها و افزایش هماهنگی معماری شهری طراحی شده‌اند. آنها نه تنها ظاهر ساختمان‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهند، بلکه به بهبود کیفیت زندگی شهروندان نیز کمک می‌کنند. از طراحی نمای دو پوسته تا استفاده از متریال‌های نوین، همه این عوامل به طور مستقیم توسط مقررات مربوطه هدایت می‌شوند. در این مقاله ما به بررسی عمیق این قوانین و ضوابط خواهیم پرداخت، تا شناخت دقیق‌تری از نحوه تأثیرگذاری آنها بر طراحی نمای ساختمان‌ها در ایران به دست آوریم.
اهمیت قوانین و ضوابط طراحی نما
قوانین و ضوابط طراحی نما در ایران به طور قابل توجهی بر رویکرد مالکان نسبت به ظاهر بیرونی ساختمان‌هایشان تأثیر گذاشته است. طراحی نمای ساختمان تا چندی پیش برای ساکنان آنها اهمیت چندانی نداشت، اما امروزه مالکان سعی می‌کنند به بهترین شکل ممکن وجوه بیرونی ساختمان را بیارایند و از برترین متریال در ساخت و طراحی نما بهره ببرند. به همین دلیل انواع نماهای مدرن مانند نمای دو پوسته، نمای شیشه، نمای فلزی و … به بستر شهرها وارد شده‌اند. این امر در اصول شهرسازی به علت اینکه شاکله و هویت شهرها و بدنه اصلی آن را تشکیل می‌دهد، از سوی مدیران اجرایی این سازمان‌ها مورد توجه اکید است. به‌گونه‌ای که در حال حاضر قوانین طراحی نما در ایران شامل نکات خاص و ویژه‌ای است تا شناسنامه ساختمان‌ها بتوانند به بهترین شکل ممکن بازگوکننده اصالت و زیبایی منظر شهری باشند.
هدف از اجرای قوانین و ضوابط طراحی نما در ایران:
تأثیرگذاری نمای ساختمان‌ها بر منظر کلی شهرها و ایجاد سیمایی دل‌پذیرتر و محبوب‌تر به مدد این عناصر، مسئله‌ای نیست که بتوان از کنار آن با بی‌توجهی گذشت. ازاین‌رو اهداف بزرگی در پشت این قوانین نهفته است که به ذکر برخی از آنها می‌پردازیم.
• ایجاد نماهایی مدرن و ارتقا سطح کیفی ظاهر شهرها: قوانین و ضوابط طراحی نما بر تجدید و افزایش زیبایی¬شناسی شهری تمرکز دارد. تاکید بر نماهای مدرن منجر به توسعه شهری می‌شود که در آن زیبایی و نوآوری در تعامل با هم موجب ارتقای ظاهری مناطق و بهبود کیفیت زندگی می‌گردند.
• برقراری هماهنگی و ساماندهی و پرهیز از بی‌نظمی‌های رایج گذشته: استراتژی¬هایی به منظور ایجاد انسجام و ترتیب در محیط شهری طراحی شده است. با اجرای استانداردهای واحد می‌توان نماهای ساختمانی را به گونه‌ای سازماندهی کرد که منظره‌ای منسجم و دعوت‌کننده ارائه دهند.
• ارتقا سطح کیفی ساخت‌وسازها و پیشروی به‌سوی طرح‌های مهندسی‌شده: این اصل به ترویج استانداردهای بالای ساخت و مهندسی اشاره دارد. هدف، تشویق سازندگان به بهره‌گیری از فناوری‌ها و مواد نوین است تا از این طریق، دوام و کارایی ساختمان‌ها بهبود یابد و تاثیر مثبتی بر منظر شهری داشته باشد.
• افزایش مشارکت‌پذیری و القا حس مسئولیت نسبت به فضاهای شهری در شهروندان: قوانین و ضوابط طراحی نما بر افزایش آگاهی و مشارکت شهروندان در امور مربوط به محیط زیست شهری تاکید دارد. با درگیر کردن مردم در تصمیم‌گیری‌ها و ارتقای فضاهای عمومی می‌توان به جامعه‌ای متعهد و پاسخگو دست یافت.
نکات مهم در مورد قوانین و ضوابط طراحی نما در ایران:
به علت اهمیتی که نمای بیرونی به‌عنوان یکی از وجوه ساختمانی در موضوع چیدمان شهری دارد، شهرداری‌ها در حال حاضر برای اجرای نما و ساماندهی و پرهیز از آشفتگی آن، ضوابطی را وضع نموده‌اند که توسط متصدیان امر مورد بررسی و پیگیری قرار می‌گیرد. بی‌توجهی به این نکات در حکم تخطی از قوانین جاری ساختمان‌سازی به شمار رفته و اقدامات، به‌منظور اخذ تأییدیه کمیته نما یکی از ضروریات قبل از هرگونه ساخت‌وساز می‌باشد.
نکته اول: قوانین طراحی نما به منظور انتخاب نوع متریال نما قوانین و ضوابط طراحی نما در ایران حکم می‌کند، متریال و مواد اولیه در ساخت نما از جنس مرغوب و مقاوم در برابر فرسایش باشد. همچنین نما باید قابلیت پاک‌سازی داشته و ارزش معماری اصیل ایرانی را به نمایش بگذارد. رنگ غالب نما نیز در عین هماهنگی با ساختمان‌های مجاور نباید از تعدد فراوان، تن رنگی تند و نامتعارف بهره ببرد. همچنین از استفادۀ نماهای تمام فلز، تمام شیشه یا متریال‌های تیز و برنده و انتخاب چندین مصالح مختلف به‌شدت پرهیز شود.
نکته دوم: قوانین و ضوابط طراحی نما در ایران برای بام هم‌تراز نمودن بام با ارتفاع ساختمان‌های مجاور و رعایت غالب و فرم بام با معماری بومی منطقه از نکات مهم در طراحی ساختمان‌های امروزی است. البته پیش‌بینی تجهیزاتی چون آب‌چکان و دودکش به‌گونه‌ای شکیل و دور از چشم عابران، همچنین در نظر گرفتن پوشش گیاهی در صورت امکان نیز از نکات مهم دیگر در احداث بام بوده که باعث برازندگی بنا می‌شود.
نکته سوم: ضوابط طراحی نما برای ابعاد و اشکال بازشوها
این بازشوها می‌تواند شامل ورودی‌های پیاده و ماشین، پنجره‌ها، تراز، بالکن‌ها، فضاهای مورد نیاز برای خشک‌کن البسه و … شوند که باید تمامی ارکان و اجزای آنها متناسب، خوانا و هماهنگ با بازشوها در پلاک‌های مجاور و همچنین ساختمان‌های هم‌جوار طرح‌ریزی گردند. در نهایت دقت داشته باشید که ساخت بازشوها با اشکال هندسی نامتعارف و تجاوز آنها بیش از ۱۰ سانتی‌متر در محدوده عمومی خیابان‌ها و معابر دو مسئله مهم است که از سوی شهداری‌ها و قوانین طراحی نما در ایران مردود شناخته می‌شوند.
نکته چهارم: قوانین و ضوابط طراحی نما در ایران بیشترین تأکید قوانین و ضوابط طراحی نما در زمینه نصب و اجرای تأسیسات الکتریکی و مکانیکی و عناصری مانند تابلوها بر عدم رؤیت آنها از معابر عمومی است. استفاده از ابزارهای پرکاربرد در لبه بالکن‌ها چون روف‌گاردن، جا گلدانی و… نیز منوط به رعایت نکات ایمنی و مراقبتی هستند. کاربرد عناصر دیگر که در تأییدیه نما به تصویب نرسیده، ممانعت دارد. همچنین نشانه‌هایی که خلاف عرف هستند و باعث ترویج فحشا می‌شوند، نیز هیچ جایگاهی در نماهای اصیل ایرانی ندارند، زیرا تصویر جالب‌توجهی را از هویت ایرانی به نمایش نگذاشته و مطلوبیت بصری ایجاد نمی‌کنند.
مدارک موردنیاز به‌منظور دریافت تأییدیه کمیته نما:
هرچه طرح پیشنهادی ازیک‌طرف باسلیقه کارفرما و از سوی دیگر با اصول طراحی نما همخوانی بیشتری داشته باشد، زمان اخذ تأییدیه کاهش می‌یابد. ازاین‌رو طراحان می‌کوشند تا حد امکان چهارچوب‌ها و اسلوب مورد قبول کمیته بررسی را در طرح پیشنهادی خود بگنجانند تا پروسه تأیید کوتاه‌تر شود. به هر صورت شما برای ارائه طرح اولیه و دفاع از آن نیاز به نوبت‌گیری دارید که این خود زمانی را از شما می‌گیرد اما در صورت تأیید، جلسات اصلاحیه کنسل و تأییدیه نهایتاً در یک یا دو جلسه تحویل داده می‌شود.
در ادامه فهرستی از مدارک موردنیاز برای اخذ تأییدیه طراحی نما در ایران ارائه می¬شود. این مدارک برای طراحان و سازندگان ساختمان‌ها بسیار مهم است. هدف از ارائه این مدارک اطمینان از این است که طرح‌های پیشنهادی هم با استانداردهای محلی و هم با ضوابط شهرسازی مطابقت داشته باشند. در اینجا به توضیح هر یک از مدارک اشاره شده می‌پردازیم:
1) کپی پروانه صادره ملک: این سند اثبات می‌کند که ملک مورد نظر قانوناً مجاز به ساخت و ساز است. پروانه ساختمانی نشان‌دهنده موافقت شهرداری با طرح کلی ساختمان است.
2) بازدید از ملک و نماهای مجاور آن و تهیه تصویر: این اقدام به منظور ارزیابی تأثیر پیشنهادی طرح نوین بر محیط اطراف انجام می‌شود. تصاویر باید موقعیت ملک را نسبت به ساختمان‌های اطراف نشان دهند.
3) تصویر سه‌بعدی طرح پیشنهادی: این تصاویر به مراجع تأییدیه امکان می‌دهند تا طرح پیشنهادی ساختمان و چگونگی ادغام آن در محیط موجود به صورت بصری را ارزیابی کنند.
4) ارائه کروکی از تصویرنما: کروکی‌ها طرح‌های اولیه را نشان می‌دهند که جزئیات نمای پیشنهادی را توضیح می‌دهند.
5) تصاویر سه‌بعدی رنگی از تمامی نماهای قابل‌رؤیت ساختمان: این تصاویر باید همه جوانب ساختمان را که از خارج قابل مشاهده هستند، نشان دهند.
6) تصاویر سه‌بعدی از نقشه نورپردازی در شب: این مدرک به ارزیابی تأثیر نورپردازی ساختمان بر محیط اطراف در زمان شب کمک می‌کند.
7) نقشه جزئیات نما و تیپ¬بندی عناصر مختلف آن: این سند باید اطلاعات دقیقی درباره مواد استفاده شده، رنگ‌ها و سایر جزئیات طراحی ارائه دهد.
8) تهیه عکس از بناهای شاخص در محله: این عکس‌ها باید نشان دهند که طرح جدید چگونه با بناهای مهم و تأثیرگذار منطقه هماهنگی دارد.
این مدارک به شهرداری‌ها و دیگر مراجع ذیربط کمک می‌کنند تا بر اساس قوانین و ضوابط طراحی نما، درباره صلاحیت و تناسب طرح‌های پیشنهادی با فضای شهری تصمیم‌گیری کنند.
سخن پایانی
در نهایت قوانین و ضوابط طراحی نما در ایران چیزی فراتر از یک سری محدودیت‌های ساده بلکه مجموعه‌ای از دستورالعمل‌ها برای ارتقا کیفیت بصری و فرهنگی فضاهای شهری ما هستند. این مقررات نه تنها به حفظ هویت معماری و شهری کمک می‌کنند، بلکه فضایی برای خلاقیت و نوآوری در طراحی نما ارائه می‌دهند. همانطور که شهرها و فضاهای ما رو به توسعه هستند، ضرورت دارد که طراحان و سازندگان با رعایت این ضوابط به سمت ایجاد محیط‌هایی حرکت کنند که زیبایی، کارایی و پایداری را به هم پیوند دهند. امیدواریم با رعایت این اصول، شاهد بهبود و ارتقای هرچه بیشتر منظر شهری و کیفیت زندگی در شهرهایمان باشیم.
